Sunday, January 13, 2013

‘मैथिली साहित्य लेखनमा ‘खुर्पी छुवा बोईन हुवा’ प्रवृति हावी’ (Interview With Cultural Expert Dhirendra Premarshi)



धिरेन्द्र प्रेमर्षी  मैथिली साहित्याकाशका एक बिलक्षण प्रतिभाका हुन। मैथिली पत्रकारिता, गायन,लेखन हुँदै कार्यक्रम प्रस्तोता सम्मको यात्रा तय गरेका प्रेमर्षी मैथिली र मिथिलाका लागी बिगत दुई दशक भन्दा बढि देखि आफ्नो श्रम दिँदै आएका छन्। मैथिली साहित्यको दशा र दिशा बारे प्रेमर्षीको राय बुझ्न पत्रकार  जिवेश झा ले गर्नु भएको कुराकानीः 
प्रश्न १। मैथिली साहित्यको अबस्था कस्तो देख्नु हुन्छ? मैथिली साहित्य प्रति जनमानसको रुचि घटनुको कारण मैथिलीको स्तर नपुगेर हो? 

मैथिलीमा आफै कुनै कमजोरी छैन,कजोरी छ भने ‘खुर्पी छुवा बोईन हुवा’ पबृतिमा छ ।  अध्ययन गर्नु पर्यो नि त, हाम्रै साहित्य पनि कहाँ सम्म पुगेको छ। साहित्य र स्तरियता भन्दैमा जे निस्किन्छ त्यो साहित्य होईन। नेपालीमा पनि युद्धिर थापा जस्ताका उपन्यास थुप्रै बिक्यो पहिला। तर युधिर थापालाई साहित्यकार त भन्न मिल्दैन। हिन्दीमा भन्नु हुन्छ भने बेदप्रकास, गुलशन नन्दा, अनेकानेक ऊपन्याशकारहरु छन, या मोटामोटा ऊपन्यास छन, २००-३०० ऊपन्यास निकालेका छन्। तिनीहरुलाई साहित्यकार त मानिन्न। साहित्य के हो?साहित्य र केहि लेखेर फालि दिएको चिज एउटै होईन, त्यसैले गर्दा सबैभन्दा पहिला तपाईले यो बुझ्नु पर्यो कि साहित्यका पाठक, भावक जे भने पनि उनिहरु जहिले पनि सीमित हुन्छन्।साहित्य बजारु चिज होईन्। साहित्य भनेको आम मानिसका कथा, व्यथा प्रस्तुत गर्ने माध्यम हो ; दस्ताबेजीकरण गर्ने माध्यम हो । आम मानिसले पनि त्यतिकै आनन्दका साथ आत्मसात गर्न सक्छन, किनकी पढनेको पनि स्तर अहिले बढदैछ। पढदैमा डिग्री हाशिल गर्दैमा यी कुराहरु हुन्न। अहिले मैथिलीमा अनेकानेक मान्छेहरु छन्। नेपालकै सन्दर्भमा भन्ने हो भने महेन्द्र मलङ्गिया छन, राजेन्द्र बिमल छन, रमेश रञ्जन छन, मलाई चाँहि आफ्नै नाँउ कहिलेकाँहि भन्नु पर्ने हुन्छ। मैले जे जति अलि-अलि गितहरु लेखे, कथा लेखे; त्यसको कुनै नराम्रो प्रभाव छैन, अहिले पनि मान्छेले सम्झि रहेछन। भारततिर सियाराम झा शरस, रबिन्द्रनाथ ठाकुर, धुम्रकेतु, अनेकानेक साहित्यकारहरु छन, वा नयाँ पुस्तामा गौरीनाथ , श्रिधरम, अभिनाश, यस्ता-यस्ता मान्छेहरु जसका साहित्यिक रचना चाँहि अखिल भारतमा एउटा बिशिस्ट रुपमा  दरिने खालका छन्। त्यसले चाँहि यो बिश्व परिदृश्यमा कमजोर छ भन्न सकिन्न। तर अब तपाईलाई लेखक बन्न मन लाग्यो, तपाईसँग अलि पैसा छ , यसो खचर्याक-खुच्रुक लेख्नु भो र त्यो बजारमा हाल्नु भो, पैसाले त छाप्न सकिन्छ। त्यसो गर्दैमा सहित्याकर भईदैन। अहिले हाम्रै देशमा कतिपय प्राज्ञ भएका मान्छेहरु छन, २-३ दर्जन किताबहरु निकाल्या छन्। तर त्यो २-३ दर्जन किताबमा चाँहि वास्तवमा नुन बेसारको पोको पार्ने भन्दा बढिको त्यसको औकातै छैन्। के लेखेको हो, किन लेखेको हो, कसका लागि लेखेको हो, त्यो स्वयं लेखकलाई पनि थाहा छैन। त्यस्तालाई चाँहि साहित्य भनेर यो भाषाको चाँहि अबमुल्यन गर्न पाईदैन्। 

प्रश्न २। यो सङ्ख्यात्म भो गुणात्मक चाँहि भएन?

गुणात्मक रुपमा पनि छन। केहि एकदमै राम्रा कृतिहरु पनि छन, र त्यसले मैथिली साहित्यको स्तर निर्धारण गर्दछ। एउटा मैथिली मै उखान छ, ‘गंगोमे बेङ्ग बसैछै’ , मैथिलीमा पनि जथाभावी लेख्नेहरु छन। त्यस्तालाई चाँहि साहित्यकार मान्नु भएन। 
 
प्रश्न 3। हरिमोहन झा हरुको रचनालाई कसरी हेर्नुहुन्छ?

हरिमोहन झा एउटा यस्तो व्यक्तित्व भए जसका साहित्यलाई चाँहि साहित्य भन्न सकिन्छ। किनकी बौध्धिक हिसाबले पनि त्यतिकै उच्च र सरलतामा पनि त्यतिकै सरल, उनि उच्च स्तरका दर्शनशास्त्री पनि हुन, दार्शनिक्ताले युक्त उनका साहित्यहरु हुन्छन। उनको कथा, उपन्यास , वा हास्य-व्यङ्गात्मक निबन्ध होस, यो सबले आम जनतालाई सहजै समात्न सकेको छ। उनका कृतिहरु मिथिलामा नन्द-भाउजुबीच चाँहि कोशेलीको रुपमा आदान-प्रदान गरिन्छ। महेन्द्र मलङ्गियाका नाटकहरुको कुरा गरौं, महेन्द्र मलङ्गियाको नाटक हो भने सुने पछि वरपरका मानिसहरुको ठुलै भिड लाग्छ, उनको नाटक हेर्न मान्छेहरु झुन्डि रहन्थे। डा. धिरेन्द्र का उपन्यास हुन वा कथाहरु हुन, ति सबै बिशिष्ट छन। ललित, राजकमल चौधरी चाँहि तपाईको मैथिलीमा पनि यथेस्ट लेखेका मान्छे हुन। नागारजुन नामले हिन्दी साहित्यमा चर्चित बैद्धनाथ मिश्र यात्रीको कुरा गरौं , यिनीहरु अत्यन्त उच्च स्तरका मान्छेहरु हुन। यसले गर्दा मैथिली साहित्यको स्तर कमजोर छ भन्न मिल्दैन। तर २-४ जना टप्परटुङ्याँहरुले जहाँ पनि भद्रगोल पारेका हुन्छन। र प्राज्ञिका भनाँउदा व्यक्तिहरुले नसोंचिकन रचना निकालिदिन्छन, यसले हाम्रो धरातल-पहिचानलाई के खराबी गर्छ भन्नेमा जाँदैन्न। क्षनिक वाहवाहि पाँउनका लागि यी सब गरि रहेका छन्, नेपालीमा एउटा उखान छ- ‘मुतको न्यानो’ , त्यो न्यानो पाँउनका लागि यि सब गर्ने, भोली चाँहि फेरि त्यो चिसोले रात भरि सुत्न दिँदैन त्यतातिर ध्यान जाँदैन, तर क्षणिक न्यानोको लागि द्ङ्ग भो भनेर भ्रममा परेका छन्।

प्रश्न 4। हरिमोहन झा को कृति पढेपछि मान्छे चाँहि नास्तिक हुन्छ भन्ने आरोप छ, तपाई यसलाई कसरी हेर्नु हुन्छ?

आस्तिक्ता वा भगवान आदि भनेको  तपाईको या ता अल्प या त मध्यम स्तरका बुद्धिजिबीहरुले सोंच्ने हो, जो चाँहि भगबानले सब कुरा गरि रहेको छ भन्ने मत राख्छन  । तर एउटा निश्चित अध्ययनको उचाईमा पुग्नु भयो भने ती सबै छोडेर तपाईले तर्क गर्नुहुन्छ, तर्क गरेपछि भगवानमाथि पनि तर्क गर्नुहुन्छ, आस्तिक्तामाथि पनि तर्क गर्नुहुन्छ, त्यसपछि यि कुराहरु आँउदैन्न। हरिमोहन झाको लेखन चाँहि एकदमै उच्च स्तरको हो। अब म पं. गोबिन्द झाको कुरा गर्छु , उहाँ पण्डित परम्पराबाट आउनु भएको हो, वहाँले ८० बर्षको उमेरमा जनै फुकालेर फाल्दिनुभो। किनभने जनै केका लागि? कसोको लागि? त्यो चाँहि वहाँले अध्ययनबाट थाहा पाउनुभो, वहाँ आश्तिक्ताको जुन धागो छ, त्योभन्दा माथि पुग्नुभो, र त्यो भन्दा माथि पुग्न सक्ने क्षमता थोरैको हुन्छ जसले हरिमोहन झालाई आत्मसात गर्नसक्यो, उनको साहित्यलाई आत्मसात गर्नसक्यो, त्यो आस्तिक-नास्तिक  हुने भन्दा पनि आस्तिक-नास्तिकको झुठको जुन बन्धन छ, त्यसलाई चाँहि उसले फुकाएर अगाडि बढ्न सक्छ। सामान्यतया धर्मको कुरा कहाँ गरिन्छ, जहाँ बिद्वानले प्रायः तर्क पाँउदैन। तर्क नपाएपछि यो त भगवानको लिला हो भनदिहाल्छ। जहाँसम्म तर्क जान्छ , त्यहाँसम्म त तर्कले काम गर्ने हो।

प्रश्न 5। मैथिलीमा कविता लेख्ने परम्परा चाँहि अलि बढ्दो छ, कमर्स पढ्ने बिद्यार्थीले पनि कविता लेख्छन, बिज्ञान पढ्ने बिद्यार्थीले पनि रचना गर्छन, कबिता प्रति मैथिली भाषीको रुचि बढेको छ। कथा, नाटक प्रति रुचि घटदो छ, लामा-लामा कथाहरु नपढ्ने, यो ‘रिडिङ्ग ह्याबिट’ कतिको देख्नु हुन्छ?

कबिता श्रृजनशिलता अभिव्यक्त गर्ने सबभन्दा पहिलो माध्यम नै कविता हो। कविता भयो भएर यो पछिको कुरा हुन जान्छ, तर कविताको नाममा प्रायःजसो धेरैले केहि नकेहि लेख्छन। पछि जब उसमा अलि विश्वास बढ्दै जान्छ, पढ्ने परिपाटीको बिकास हुँदै जान्छ, अनि उ बिस्तारै चाँहि साहित्यको बाटोमा अगाडि बढ्दै जान्छ। कोहि कबितालाई मात्रै उन्नत बनाउने तर्फ लाग्छन भने, कोहि नाटक, कथा, उपन्यास आदि जस्ता मिहिनतिलो काममा पनि हात हाल्न सक्छ। कविता साहित्यमा पस्ने एउटा सहज बाटो हो, धेरै जसो यहि बाटोमा अगाडि बढछ्न्। रिडिङ्ग ह्याबिट खस्केको छ।

प्रश्न 6 । यो मैथिली भाषिक पत्रकारिताको अवस्थाको कस्तो देख्नुहुन्छ? 

यो पनि हेर्नुस साहित्य जस्तै भएछ, पछिल्लो चरणमा त एकदमै पछाडि पो आएको छ। जो अलि-अलि गर्न सक्ने थिए, ति बिभिन्न ठाँउमा एफ.एम. हरु तिर लागे। तिनिहरुले आफ्ना रचनात्मक्ता, सृजनात्मक्ता एफ.एम.तिर नै दिईरहेका छन। पत्रकारिताको जुन एउटा दिगोपना हुन्छ यसलाई मान्छेले आत्मसात गर्न सक्या छैन्न। सजिलोको बाटो मान्छेले समाति रहेका छन्। यसले गर्दा कतैनकतै साहित्यिक पत्रकारिताको अभाव छ अहिले। भारत तर्फ केहि महत्वपुर्ण कामहरु भएका छन्,। हालै एउटा ब्रोडसिट दैनिक ‘मिथिला आवाज’ भनेर दरभंगाबाट प्रकाशन सुरु भएको छ। ४-५ बर्ष अगाडी ‘मिथिला समाज’ भनेर कलकत्ताबाट ब्रोडसिट डेली निस्किन्थ्यो। मैथिलीको सन्दर्भमा जहाँ चाँहि मान्छे यसरी टुक्रा-टुक्रामा बाँडिएका छन, राज्यको तिरस्कार भोगि रहेका छन, त्याँहा चाँहि यतिको निस्किनु भनेको निकै महत्वपुर्ण र आशा लाग्दो कुरो हो।

प्रश्न 7। नेपालमा चाँहि एउटा मैथिली न्युज च्यानल भयो भने वा एउटा मैथिली ब्रोडसिट भयो भने त्यो ‘सस्टेन गर्न कति गाह्रो हुन्छ?

एउटा कुरा के छ भने हेर्नुस, प्रयास भएको छैन। ब्रोडसिट मात्रै भएर पनि हुन्न, त्यसले त्याँहाको जनजीवनलाई कसरि प्रभावित पार्छ, त्याँहाको अर्थतन्त्रलाई कसरि समात्ने, त्याँहाको भाषिक, साँस्कृतिक, सामाजिक, गतिबिधिलाई कसरि हेर्ने भन्ने कुरामा मलाई लाग्छ जनकपुरको रेडियोहरु त्यति आईरहेको छैन, र त्यसले पनि जनतालाई जुन किसिमले समाउनु पर्ने हो , त्यो समात्न सक्या छैन। समाचारहरु जनकपुरको नभएर काठमाडौं भएर फर्केर आँउछ, जनकपुरलाई काठमाडौंको आँखाले देखेर काम छैन। जनकपुरका बिशेषता, जनकपुरका खरावी त्यो चाँहि त्याँहाका रेडियो मुख्य समाचार बन्न सकेको छैन। 

प्रश्न 8 । स्थानियकरण हुन सक्या छैन?

हाम्रो मानसिक्ता स्थानियकरण हुनु पर्यो। त्यो भएपछि मलाई लाग्छ सम्भावना खोज्ने तर्फ जान सकिन्छ। अहिले त्यसकै अभाव छ, जुन दिन त्यो भईदियो भने आफुले आफ्ना लागि आफ्नै स्रोत साधनबाट केहि निकाल्ने कोशिस गर्छौं भने त्यो सफल नहुने कुरै आँउदैन। चाहे टेलिभिजन होस, चाहे रेडियो होस, चाहे पत्रिका होस , तर त्यसमा मौलिक्ता हुनुपर्छ। मौलिक्ता भएन भने हेर्नुस नेपाली सिनेमा के का लागि निस्किन्छन, कसका लागि निस्किन्छन, यो सँधै रोएको रोऐ छ । मैथिली सिनेमा त्यो भन्दा पनि झुर।

प्रश्न 9 । मैथिली साहित्यको बिकास गर्न युनिभर्सिटीले कस्ता योगदान पुर्याउनुपर्यो? भारतका विश्वविद्यालयले कस्ता योगदान पुर्याउनुपर्यो? नेपाल सरकाले कस्ता योगदान पुर्याउनुपर्यो? भारत सरकारले कस्ता योगदान पुर्याउनुपर्यो? र, देशमा सङ्घियता लागु भएपछि कस्ता खालका सङ्घियता लागु हुनु पर्यो जसले मैथिली साहित्यको बिकास होस?

थुप्रै-थुप्रै प्रश्नहरु तपाईको एउटैमा आयो। नाराको पछाडि लागेर हुन्न , भन्ने कुरा मान्छेले बुझ्नुपर्यो। जतिसुकै नारा संस्थागत भए पनि गर्नुपर्ने त तपाईले आफैले हो, हामीले कुनै काम हाम्रालागि गरि रहेका छौं भनेर हामी आफैले सोंच्नुपर्यो। र, त्यसका लागि एउटा धिरेन्द्र प्रेमर्षि उठेर हुँदैन, एउटा जिवेश झा ऊठेर पुग्दैन। यो धरातल ऊठनुपर्छ, मैले जुन धरातलमा टेक्याछु, त्यसको यदि उन्नति भयो भने यसमा उभिने हामी सबैको उन्नति हुन्छ, भन्ने एउटा कुरा हामी सबैले बुझ्नुपर्छ।
विश्वविद्यालयहरुको कुरा गर्नु भो, नेपालका विश्वविद्यालयहरुको अबस्था खासगरि मधेशको सन्दर्भमा , मिथिलाको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने एकदमै निराशा लाग्दो छ। यदि त्रिभुवन विश्वविद्यालयको कुरा गर्नुहुन्छ भने- सुनिन्छ देखिन्छ पनि, जसले पढाई सम्पन्न गरेर आएका छन तिनीहरुका स्तर हेर्दा के लाग्छ भने त्यो पढाई भईरहेको छैन, कोर्ष पनि त्यस किसिमले तयार भएका छैन्न, सबै झाराटारे किसिमले भई रहेछ। जाँच केका लागि भईरहेछ, पास हुनका लागि, पछिल्लो पाँच, सात दश बर्षमा नेपालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट मैथिलीमा स्नातकोत्तर गर्नेहरुको सङ्ख्या सबै भन्दा धेरै होलान, बर्षको झन्डै-झन्डै ४०-५० जनाले स्नातकोत्तर गरिरहेका छन। तर यो अबधिमा मैथिलीको अवस्था सब भन्दा धेरै खसकेको छ।डा. धिरेन्द्र बिभागाध्यक्ष छँदा कस्तो एउटा वातावरण थियो भने जनकपुरमा अंग्रेजी बिभागका मान्छे, हिन्दी बिभागका मान्छे, नेपाली बिभागका मान्छे मैथिलीको क्लासमा बसेर पढथे। र आफूलाई साहित्यको अभ्यासी बनाँउथे। आज मलाई लाग्दैन मैथिलीको कुनै पनि बिद्यार्थीले एक दिन पनि कक्षा लिएछन होला। शिक्षकहरु पनि बिस्तारै बिस्तारै अकर्मन्य जस्तै हुँदै गएका छन्। पढेका कुराहरु उसले पनि बिर्सिसक्ने अवस्था आईसके, किनकी पढाई हुँदैन। यसमा चाँहि कडाई हुनुपर्यो। किनकी जागिर दिने कुरा मात्रै गरेर पुग्दैन। हामीले आफ्नो भाषाको लागि पढेको हो, यो त कम्तिमा जानौं भन्ने विश्वास बिद्यार्थीमा आउनु पर्यो। शिक्षकमा पनि त्यहिं हुनुपर्यो।
नेपालमा यदि आजको सन्दर्भमा संघियताका लागि हरेक दृष्टिले पुगिसरी यदि कुनै क्षेत्र हो भने त्यो भने त्यो चाँहि मिथिला हो। भाषा, साहित्य, मनोबिज्ञान, जे परिवेशबाट हेरे पनि मिथिला सबल हो। यो जुन बिशिष्ट सांस्कृतिक चिनारी छ तदअनुरुप मात्र संघियता निर्माण गर्न सकियो भने भोली त्याँहाका जनताको आत्मसम्मान जाग्न सक्छ, मनोवल बढ्न सक्छ, र त्यो मनोवलले हामीले समग्र देश बिकासमा योगदान दिन सक्छौं। यो तर्ज चाँहि मिथिलाको हुनुपर्यो, कसैले भन्दिन्छन पुर्वदेखि पश्चिमसम्मको मधेश, वा मधेशलाई खन्ड-खन्डमा बिभाजन गरौं, यि सब ओहियात कुरा हुन। संघियताको नाममा यो कुभिन्डो कटाई हो। कुभिन्डो कटाई मैले कुन सेन्समा भनेको हो भने नेपालीहरुको महान पर्व दसैं । दशैंमा धेरैले बोका चढाउने गर्छन, तर कसैलाई यदि बोका चढाउन मन लागेन भने त्यो ठाँउमा कुभिन्डो काट्छन। यो कुभिन्डो नकाटौं , सक्छौ भने बोकै काट नभए काट्दै नकाट। यो कुभिन्डो झै फलानो ठाँउमा संघियताको नाममा उत्तरदेखि दक्षिण गरिदिने हुनुहुँदेन। केका लागि हो, यसबाट के चाँहि गर्न खोजिन्छ,  त्यो चाँहि स्पस्ट हुनुपर्यो। मैथिली भाषा नेपाल-भारत दुबैको गौरव हो। मैथिली मधुरतम भाषाको रुपमा रहि आएको हो। मैथिलीलाई जोगाएर, सम्बर्धन गरेर, हामी देशले लाभ लिउन। बंगाली रबिन्द्रनाथ टैगोरले नोबले पुरस्कार पाँउनु बँगालीहरुको मात्रै त वाहवाही भएन, त्यो त भारत पनि मान बढ्यो नि त। हामीले सोंच्नुपर्ने कुरा के हो भने आज मैथिली प्रतिश्ठित भयो भने , त्यो नेपालको प्रतिष्ठा बढ्ने हो। वा भारतिय मिथिलाको कोहि प्रतिष्ठित भयो भने भारतको प्रतिष्ठा निश्चय नै बढ्छ।

प्रश्न 10 । विश्वविद्यालयहरुले डिग्रि मात्रै बाँडया हो , ज्ञान चाँहि बाँडेन?

यति खेरको अवस्था त म त्यहि नै देखिरहेको छु। यद्धपी तपाई अलिकति बृहत बिश्लेषणमा पुग्नुपर्यो भने सि.के. लाल ले के भन्नु भएको छ भने - हामी कहाँको शिक्षा पद्धती नै गुलाम बनाउने शिक्षा पद्धति हो, जुन चाँहि अंग्रेजहरुले भारतमा ल्याएका थिए भारतियहरुलाई गुलाम बनाई राख्नका लागि; त्यहि शिक्षा पद्धतिको सिको हामी कहाँ अहिले भईरहेको छ। र यसले हामी गुलाम भईरहेका छौं।प्रकृयागत रुपमा यदि हेर्ने हो भने त्यस्तै भई पनि रहेछ। र सोझो आँखाले हेर्दा यसमा जे जस्तो पाठ्यक्रम छ त्यसलाई पनि राम्ररी पढाउने, कडाईका साथ परिक्षा लिने, एउटा स्वक्षतापुर्वक अगाडी बढ्ने जस्ता काम हुनुपर्यो।

प्रश्न 11. । अब अंतिममा एउटा प्रश्न, यो मधेशबादी दलहरुले जनगणनामा मैथिली भाषालाई दबाउन र मैथिली भाषीको सङ्ख्या घटाउन एकदमै ठुलो गुहकार्य गरेका थिए, हिन्दी भाषीको सङ्ख्या बढाउन ठुलै कसरत गरियो, तैपनि मैथिली भाषी आफ्नो स्थानमा अडिग रहे, मैथिली भाषालाई नै आफ्नो मातृभाषा राखे। यति गृहकार्य भएपनि मैथिली भाषा दोस्रो स्थानमै कायम रहयो, अब भोलिको दिनमा यस्ता शक्तिहरु सफल भए भने हाम्रो अस्तित्व के हुने हो?

अब हेर्नुस मैथिलीलाई दबाउने धेरै प्रयासहरु भए, बिभिन्न दिशाबट, धेरैतिरबाट प्रयास भए, अहिले मधेशबादी दलबाट यस्ता प्रयास भए । यी सबले नकारात्मक प्रभाव नै परिरहेको छ। हिजोको दिनमा मुसलमानहरुले प्रयास गर्या थिए, तर पनि यो भित्रको जुन एउटा जीवन पद्धती छ , जुन मनोबिज्ञान छ, त्यसले यी कुराहरुलाई त्यती सहजताका साथ फाल्न सकिदैन। यिनीहरु सफल हुने भन्ने कुरै आँउदैन। मैथिली भनेको एउटा यस्ति सतिशाल हो जसलाई सीतिमिति मिल्काएर फाल्न गाह्रो छ। हिन्दीको लागि मात्रै होई मगहि, बज्जिका, अंगिका, ठेठी जस्ता थुप्रै भाषाका लागि कसरत गरिए , मैथिली भाषीको सङ्ख्या घटाउन। मैथिलीलाई कसरी छोट्याउन सकिन्छ भन्ने नियतबस नै कसै-कसैले आफ्नो भाषाको रुपमा मगहि, बज्जिका, अंगिका, ठेठी र हिन्दी लेखाए। उनिहरु केहि मात्रामा सपल त भएका छन। अहिले मैथिली भाषीको सङ्ख्या १५-१६ % हुनुपर्द्थ्यो तर ११. ७% मा झरेको छ। मान्छे कति प्रतिब्द्ध छन आफ्नो पहिचान प्रति भन्ने कुरा यसले देखिन्छ। जब सम्म मान्छे प्रतिबद्ध हुन्छन यी पैसा खाएर गरेको काम चाँहि धेरै सफल हुन सक्दैन। भित्रैबाट आएका जुन प्रतिरोध हुन्छ नि त्यसलाई यी भाडाका ट्टुहरुले प्रभावित पार्न सक्दैन। हिजो दिनमा म उदाहरण तपाई दिन्छु माओबादी र सरकारको युद्ध चल्दाखेरी कि प्रायः जसो चाँहि नै माओबादी सफल हुन्थे र पुलिस वा सेना समेत असफल हुन्थ्यो जबकि सेनाहरुसँग धेरै स्रोत-साधनहरु थिए।सेनाहरु जागिर खाई रहेका थिए, माओबादीहरु आफ्नालागि लडि रहेका थिए। मिथिलाको जनता चाँहि आफ्नो लागि आफ्नो पहिचान बचाई राखेका छन। अरु कसैले चाँहि ल है यो ठाँउमा हिन्दी लेखौं, यो ठाँउमा मगही लेखौं, कोहि चाँहि कसैको भाडाको ट्टु भएर काम गरि रहेका छन, त्यो भाडाका ट्टुले धेरै बेर सम्म गाडी तान्न सक्दैन। त्यसैले ढुक्क हुनुस , यसलाई कसैले कतैबाट कुनै अशर पुर्याउन सक्दैन।

(साभारः 'द एक्सक्लुसिभ वीक्लि',  १३ जनवरी २०१३ को अङ्कमा ) The Exclusive Weekly

Sunday, October 21, 2012

सत्य, धर्म र शक्तिको प्रतीक – दशैं


जिवेश झा

नेपाल (लगायत हिन्दु समाज) मा आजभोली दशैंको सरगर्मी चढेको छ। रावण-वध र दुर्गा पूजनका साथै विजयदशमीको रौनक हरेक घरमा सजिएको छ। दशैं बच्चाहरुका लागि मेला घुम्ने पर्व हो भने  रामलीलाको रौनकताले बुजुर्गलाई आकर्षित गर्छ। असत्य र पाप जति बलवान भए पनि अंत्यमा सर्बदा जीत सत्यकै हुन्छ भन्ने शुक्तिको प्रतिक दशैं हो।हिन्दु दर्शनलगायत मनुस्मृतिका अनुशार  संसारमा कहिं पनि असत्य र पापको साम्राज्य दिर्घायु हुँदैन , यसको जीबनचक्र अल्पकालिन नै हुन्छ।

दशौं दिन बिजयादशमी -यसै दिन  भगवान रामले रावण वध गरेका थिए। उक्त दिनलाई  असत्य माथि सत्यको विजयको  रूपमा मनाईन्छ।त्यसैले यस  दशमीको दिनलाई विजयादशमीको नामले  जानिन्छ।दशहरा वर्षका तीन अत्यन्त शुभ तिथिहरु मध्ये एक हो, अन्य दुई- चैत्र शुक्ल एवं कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा हो। बिजया दशमी कै दिन कुनै पनि शुभ कार्य प्रारम्भ गर्नु औचित्यपुर्ण मानिन्छ ।प्राचीन कालमा राजा-महाराजाहरुले  यहि दिनमा विजयको प्रार्थना गरि रणभुमी -यात्राका लागि प्रस्थान गर्दथे र बर्ष भरि कै लागि बिजयादशमीको पुजन फलदायी हुन्थ्यो। दशहरा पर्वले दस प्रकारका पापहरु- काम, क्रोध, लोभ, मोह मद, मत्सर, अहंकार, आलस्य, हिंसा र चोरी लाई  परित्याग गर्न सद्प्रेरणा प्रदान गर्दछ।

रामलीलाको आयोजन

दशहरा भन्दा दस दिन पूर्वदेखि नै हिन्दु समाजमा रामलीलाका आयोजन शुरू हुन्छन, जसमा प्रभु रामको जीवन वर्णन गरिन्छ र बिजयादशमीको दिन रावणको संहार (बध)गरिन्छ। यहिं दिन विभिन्न ठँउमा रावण, कुम्भकर्ण तथा मेघनाथका ठुल-ठुला  पुतलाहरु उभ्याईन्छ  र साँझ श्रीराम आफ्ना युवक सेनालाई साथमा लिएर रावण बध गर्छन। राबण बधको समय तमाम आयु, वर्ग, समप्रदायका लागि  आकर्षणको केंद्र हुन्छ। राम-रावण युद्धको प्रमुख कारक तत्व  थिए- रावण द्वारा गरिएको सीता अपहरण एवं उनको बढदो  अत्याचार।  बिजयादशमीले तमाम मानवप्राणीमा एक अदभुत पुरुषोत्तम बन्ने शक्ति प्रदान गर्छ र अत्याचार बिरुद्ध लडने शक्ति बढाउँछ।
दुर्गा पूजा हिजो पनि जनकपुरमा  शक्ति पूजाको रूपमा  प्रचलित थिए र आज पनि । आफ्नो  सांस्‍कृतिक विरासतका लागि  प्रसिद्ध मिथिलाको राजधानी जनकपुरमा दशहराको अर्थ हो  दुर्गा पूजा।  मिथिलाबासी यस पाली दसैंको आठै दिन  पूजा-अर्चनामा व्यस्त छन्। दशैंमा चार दिन क्रमश: सप्तमी, अष्टमी, नौवीं र दसमी को खाश महत्व हुन्छ। मिथिलामा झिझियाको पनि खाश महत्व छ दशैंमा। झिझियाको प्रकाश झैं  सत्यको प्रकाश पनि गली-गलीमा फैलियोस भन्ने चाहना हरेक मिथिलानीमा हुन्छ। माता दुर्गाका ठुल-ठुला  प्रतिमाहरु बनाईन्छन, र माता दुर्गालाई राक्षस महिषासुर वध गरि रहेको रुपमा देखाईन्छ।

देशको  बाँकि शहरमा पनि दशहराको  रमझम हेर्न मिल्छ। सदाझैं  यस बर्ष पनि दशैंले हाम्रा तमाम आशा र उत्साहलाई पुरा गरुन।  दशहरा पर्वले  तपाईंको जीवनमा पापको अंत्य र समाजमा  नयाँ ऊर्जा र उत्साह थपुन भन्ने कामना गर्न चाहन्छु।समग्र हिन्दु समुदायलाई बिजयादशमीको हार्दिक मङ्गलमय शुभकामना।
(साभार: द एक्सक्लुसिभ वीक्ली, जनकपुरधाम, मिति २१ अक्टोबर २०१२)

Friday, April 20, 2012

कुकुर, लामखुट्टे र मान्छे (Dog, Mosquito & Common Man)

मानव समाजमा स्थापित  केहि  भनाईहरुलाई अब परिवर्तन गर्ने समय आईसके।कम्तिमा म तँलाई लामखुट्टे झै नीर्मम तरिकाले मार्छु । वा तेरो हालत कुकुर झैं बनाउछु। मान्छेले आफ्नो सौर्यता प्रदर्शन गर्नको लागि  यस्ता उखान-टुक्काको प्रयोग गर्छ।
मान्छेहरुले मच्छर र कुकुरलाई आफूभन्दा नीकै कमजोर प्राणिको रुपमा लिन्छन। आफ्नो फायदा अनुशार उनको प्रयोग गर्दछन।तर  अब उक्त स्थीतिमा परिवर्तन आईसकेको छ। लामखुट्टे र कुकुरहरु पहिला जस्तो अब रहेन्न। उनको ताकत बृहत रुपले बढेको छ।ती पङ्क्तिकारका वाक्यहरुलाई हिन्दी चलचित्रको बडो चर्चीत डाईलोग एक मच्छर आदमी को हिजरा बना देता है' ले थप औचित्तयता प्रदान गर्छ।मलाई त परिस्थीति यतिमा मात्रै सीमित रहला जस्तो लाग्दैन। म ग्यारेन्टीको साथ भन्न सक्छु कि तपाईहरुले लामखुट्टे र मान्छेबीचको संबन्ध बारे सुक्ष्म अध्ययन गरे तपाईंहरुले पनि एउटा नयाँ शुक्ति वा उखान अघि सार्न सक्नु हुन्छ्।
काठमाडौंको सीतापाईला गा।बि।स। मा एउटा कुकुरले एक दिनमा ५० जनालाई टोक्यो रे। मेरो बिचारमा यो एक रेकर्ड हुन सक्छ। यो शिर्षकमा शोध गरे थप सान्दर्भिक हुन्थ्यो। गिनीज बुक अफ वल्र्ड रेकर्ड को लागि शायद सबै भन्दा पृथक इंट्री हुन्छ होला।
मान्छेले कुकुरलाई पागल करार गर्न एक मिनेट पनि समय लगाँउदैन्न। मेरो रायमा कुकुरलाई त्यति सहज रुपमा नालायक प्राणि घोषित गर्नुहुन्न। उनिहरुले आफ्नो दिनचर्या बिताउनकै लागि भए पनि कति धेरै मिहिनेत गर्छन्, त्यसको बारे एक मिनेटकै लागि भए पनि सोंच्नु पर्ने हो।बिचारा कुकुरमाथि बाटोमा हुड्ने जो कोहिले सार्वजनिक रुपमै हमला गर्दै उसको मानहानी गरि रहेको कुरा सर्वबिदितै छ। बिचराहरु पेट भर्नको लागि जताततै  घूम्छन, छाहारी र घामलाई एकै समान ठान्छन्।तर कुकुरको मानसिक्ता बुझ्दा उसलाई मान्छेको ओरीजीनल रगत बडो प्यारो लाग्दछ रे। आफ्नो त्यहि टेस्ट को तलाशमा उनिहरु मान्छेलाई खोजिरहेका हुन्छन्।यसमा कुकुरको मात्रै दोष छ भन्न मिल्दैन, मान्छे पनि त्यतिकै जीम्मेबार छ-यस्तो परिस्थीतिको लागि। अचेल मान्छेको रगतमा  धेरै किसीमका मिसावट पाईन्छन्। मान्छेहरु कमजोर भईसकेका छन्।त्यसको ज्वलन्त उदाहरण अस्पतालमा कमिलाको ताँति झै कहिले नसकिने मान्छेको लहर हेर्न सकिन्छ। अब कुकुरको र लामखुट्टको टोकाईबाट शिथिल भएका जनताहरुको शिघ्र स्वास्थ्य लाभको लागि संबिधानसभामा ठुलै बहसको आवश्यक्ता छ। र, त्यसको लागि एक छुट्टै शिर्षकमा बजेट छुट्याउनु पनि अपरिहार्य हो।सभासदका हातले संबिधानसभाका माईकहरु त धेरै फुटे तर उनिहरुले कति लामखुट्टे दिनहुँ मार्छन भन्ने तर्फ पनि शोधको टडकारो आवश्यक्ता छ।अब हाम्रा नेताहरुले लामखुट्टेको टोकाईबाट बिरामी पर्ने आम जनताको बारेमा नसोँचे पनि आफ्ना कार्यकर्ताको बारेमा सोंच्नु पर्ने आवश्यक्ता आईसकेको छ।भारतको बिहार राज्यको दानापुरका एक बिधायकले कुकुरको टोकाईबाट आफ्ना कार्यकर्ताहरु गम्भिर घायल भएको कुरा हाउसमा गत बर्ष उठाएका थिए। यस्ता प्रयासले कुकुर पनि कति शक्तिशाली हुन्छन भन्ने कुराको दह्रो उदाहरण प्रस्तुत हुन्छ।
कुकुरहरुले मान्छेलाई धेरै ज्ञानगुणका कुराहरु सिकाउने स्थीतिमा पुगिसकेका छन्।उनिहरुको  वफादारीको कुरा त  अंडरस्टूड नै छ। कुकुरहरुमा गजबको एकता हेर्न मिल्छ। यिनीहरु एकै साथ मान्छेमाथि हमला गर्न तम्सिन्छन्। एउटा कुकुरले आफ्नो गुरुत्वाकर्षनको बलले भए जतिको सबैलाई आफू तर्फ तान्न सक्ने ताकत राख्दछन्।त्यसैले एउटाले मान्छेमाथि भुके कुकुरहरुको झुँडलाई हेर्न सकिन्छ। कुकुरहरुको पनि आफ्नो निश्चित एरिया हुन्छ।आफ्नो ईलाकामा अरुलाई देख्न चाँहदैन्न उनिहरु।अर्को तर्फ अरु एरियाका कुकुरहरुसँग पनि उनिहरुको दिलचस्प सामंजस्य हुन्छ रे। एउटा मान्छेको पछाडि उनिहरु लाग्दा अर्को साथीको सीमा प्रारम्भ नभएसम्म तर्साउनकै लागि भए पनि पछि-पछि लागिरहेका हुन्छन्।तर वर्तमानमा कुकुरहरुले आफ्नो दायरा सीमित नराख्ने तर्फ अग्रसर हुँदै गएको एक अध्ययनले देखाएको छ।अब उनिहरुले वारदात, घटना र हमला एक निश्चित ईलाका मात्रै गर्ने भन्ने आपसी मैत्री सन्धी खारेज गरेका छन्। कुकुरहरु आफ्नो टोकाईबाट मान्छेहरु  अस्पतालमा पुगेको देख्दा अत्याधिक खुशी हुन्छन्। कुकुरहरु माझ पनि प्रतिस्पर्धा चलिरहेको हुन्छ कि मैले यति मान्छेलाई टोके, तैंले कतिलाई टोकिस नि। वर्तमान नेपाली समाजले यी कुकुरहरुबाट एकताको पाठ सिक्नु पर्छ। नेपालका बिभिन्न जिल्लाहरुमा पशु सेबा कार्यालयले कुकुरको जनसंख्यामा रोक लगाउनका लागि  बिभिन्न जिल्लाहरुमा बिगतमा र वर्तमानमा पनि उनिहरुको नसबंदी गर्ने अभियान चलाई राखेका छन्। मान्छेहरुको जनसंख्या पनि दिनप्रति दिन बढदै गएको अबस्थामा उनिहरुले आफ्नो बन्धयाकरण गर्ने हिम्मत त्यति सहज रुपले देखाँउदैन्न।
मच्छरहरुको मामिलामा पनि यस्ता अनुभवहरु मसँग धेरै छन्। मच्छरहरु धर्म र जात जस्ता मान्यता र भिन्नताबाट बन्धनमुक्त हुन्छन्।उनिहरु साम्यबादी सिद्धान्तलाई बडो राम्रो रुपले पालना गरिरहेका हुन्छन्।खाशमा सँच्चा बामपन्थिहरु उनिहरु नै हुन्। उनिहरु जात, वर्ग, र समप्रदाय बिशेष राजनीति गर्दैन्न।मान्छेलाई टोक्नका लागि पनि उनिहरुले कुनै किसिमको आग्रह-पूर्वाग्रह देखाउदैन्न ।यो मामिलामा त उनिहरु पुर्ण रुपले  समाजवादी नै हुन।अचेल लामो समय सम्म टोकेर बस्ने नियममा उनिहरुले परिवर्तन ल्याएका छन्।एकदेखि दुई सेकेन्ड भित्रै मान्छेको रगत चुसेर चोरबाटो प्रयोग गर्दै यथासीघ्र भाग्ने प्रयसामा हुन्छन।
मान्छेहरुले  मच्छरहरुको औकात बढाई दिएका छन्।अब मच्छरको टोकाईबाट बिरामी परेकाहरुको स्वास्थ्य लाभ संबिधानसभाको एजेंडा हुनुपर्छ। हुन त बिहारको विधानमंडलको दुबै सदनमा यो मामिला   प्रवेश गरिसकेको अबस्थामा हाम्रा सभासदहरुले पनि यो मुद्दालाई सदनमा उठाउनु पर्ने हो। मच्छरहरुले आफ्नो पौरुषयतालाई खुलेयाम प्रदर्शन गरिरहेका छन्।उनिहरुलाई न त कानुनले छेक्छ न त प्रशासनले नै। उनिहरु पुर्व राजा ज्ञानेन्द्रको कठोर शासनमा पनि त्यतिकै स्वतन्त्र थिए जति कि आजको लोकतन्त्रमा। उनिहरु कसैसँग पनि डराउदैन्न। एउटा सामान्य मान्छे अनुमति पत्र बीना सिँघदरबार छिर्न सक्दैन तर लामखुट्टेहरुलाई कहि पनि छिर्न कुनै किसिमको रोकटोक, बाधा व्यवधान छैन। उनिहरु डर नमानिकन संबिधानसभा भवन भित्रै सभासदहरुलाई टोकिरहेका हुन्छन। हाम्रा प्रधानमन्त्री पनि मच्छरको टोकाईबाट अछुतो छैन्न भने, सामान्य नागरिकको त कुरै नगरौ। सत्ता पक्षका नेता र मंत्रीहरु उनको टोकाईलाई आजभोली सहजै रुपमा  पचाई राखेका छन्।लामखुट्टेहरुको ताकत ०६२-६३को जनआन्दोलन पश्चात झन बढेर गएको छ। मान्छेहरु भने  रिभर्स गियरमा छन।
लामखुट्टेहरु बडो उदार हुन्छन्। सरकारले मच्छर र त्यसबाट फैलिने रोग नियन्त्रणमा करोडौ बजेट खर्चे पनि मच्छरहरुको जनसंख्या कम नहुनुले व्याप्त भ्रस्टाचार र त्यसप्रती मच्छरहरुले नगर्ने बिरोधले उनिहरुको उदारतालाई थप प्रस्ट्याँउछ।त्यतिमा मात्रै सीमित नभएर लामखुट्टेले निमत्याउने रोगहरुबिरुद्ध लड्नका लागि बिभिन्न प्रकारका औषधिहरु पनि बजारमा व्यापक रुपले उपलब्ध छन्। अर्को तर्फ मच्छर मार्ने  अगरबत्ती, धुपहरु पनि बिभिन्न ब्रान्डका नाममा उपलब्ध छन्, तर त्यसको पनि खाशै अशर अब रहेन्न।यसले लामखुट्टको ताकतलाई पनि प्रस्ट पार्छ।
( साभार द एक्सक्लुसिभ वीक्लि”)



Sunday, April 15, 2012

अभाव, दबाब र प्रभावमा नेपाली मिडिया (अन्तर्वार्ता) Interview With Communication Scholar Laxman Dutta Panta


लक्ष्मणदत्त पन्त
सञ्चार विज्ञ


डेढ दशकदेखि पत्रकारिता तथा विकास सञ्चार क्षेत्रमा सक्रिय लक्ष्मणदत्त पन्त सञ्चार विज्ञ तथा पत्रकारिता विषयको प्राध्यापनमा संलग्न राष्ट्रिय ब्यक्तित्व हुनुहुन्छ । रेडियोबाट पत्रकारिता शुरु गर्नुभएका पन्तले टेलिभिजन, अनलाइन तथा अखबारमा नेतृत्वदायी भूमिकामा काम गरिसक्नु भएको छ । ढाका विश्वविद्यालय, बङ्गलादेश तथा काठमाण्डौं विश्वविद्यालयमा पत्रकारिताको प्राध्यापनमा संलग्न भइसक्नुभएका पन्त हाल संयुक्त राष्ट्र संघीय विकास कार्यक्रम (UNDP) अर्न्तर्गत स्थानीय शासन तथा सामुदायिक कार्यक्रम (LGCDP) मा सञ्चार विज्ञको रूपमा कार्यरत हुनुहुन्छ । आमसञ्चार तथा पत्रकारिता विषयका  आधा दर्जन पुस्तकका लेखक पन्तका मिडिया सम्बन्धि करिब एक दर्जन अनुसन्धानमुलक लेख तथा एक हजारभन्दा बढी विचारप्रधान लेखहरू प्रकाशित छन् । पन्तले नेपाल सरकारका विकाससम्बन्धि विभिन्न कार्यक्रम, परियोजना तथा अन्तराष्ट्रिय दातृसंस्थाहरू सलग्न कार्यक्रमको सञ्चार रणनीति र मिडिया अभियान नीति निर्माणको क्षेत्रमा महत्वपर्ण योगदान पूर्याइसक्नुभएको छ । मिडिया स्टडिजका प्राध्यापक तथा सञ्चार बिज्ञ पन्तसँग द एक्सक्लुसिभ का संबाददाता जिवेश झाले गर्नु भएको कुराकानी:

१।अहिले नेपाली प्रेस स्वतन्त्रताको हिसाबमा कस्तो अवस्थामा छ? के नेपाली पत्रकारिता अंतर्राष्ट्रिय स्तरको छ त?

नेपालको प्रेस स्वतन्त्रताबारे नेपालमा कस्तो किसिमको संबैधानिक प्राबधान छ भन्ने कुराले निर्धारण गर्छ।नेपालको संबैधानिक अधिकारको प्रत्याभुतीलाई हेर्ने हो भने त विश्वका उत्कृस्ट देशहरु झै हाम्रो संबैधानिक अधिकारको प्रत्याभुती पर्छ तर प्रेस स्वतन्त्रताको कुरालाई नेपालमा पत्रकारहरुले चाँहि अलिकता सहि रुपले सदुपयोग गरिरहेको जस्तो मलाई लाग्दैन।नेपालको संबिधान, नेपाल पक्षले गरेको अन्तर्राष्ट्रिय अभिसन्धी,र अन्तर्राष्ट्रिय कानुन भित्र बसेर आफ्नै आचार संहिताको पालना नगरेको र कतिपय अबस्थामा देशलाई हानी पुग्न सक्ने बिषयबस्तुमा सचेत नभएको देखिन्छ।पछिल्लो समयमा पत्रकारले आफ्नो अधिकारको खोजी बढि गरेको तर सो अनुरुप कर्त्वय नगरेको देखिन्छ।संबैधानिक अधिकारको प्रत्याभुति त्यति हद सम्म नभएको देख्दछु।

२। नेपाली विश्वविद्यालयको पत्रकारिता बिषयको पाठ्यक्रम र बाहिरका विश्वविद्यालयका पाठ्यक्रममा कस्तो भिन्नता पाउनुहुन्छ? नेपालका पाठ्यक्रम सिद्धान्तमुखि भए, व्यवहारिक भएन्न, भन्ने आरोप कतिको तार्किक हो?

धेरै फरक छ।नेपालको पत्रकारिताको कोर्स पत्रकारितामा मात्र सीमित छ, हामी कहाँ बिकल्प (अपसन)हरु छैन्न, अलटरनेटिभ बिषयहरु छैन्न।पत्रकारिता भने पछि खाली अखबारको पत्रकारिता अनि नीति शास्त्र, कानुनका कुरामा मात्र सीमित छ।सिद्धान्तमुखि भन्दा पनि नेपालका विश्वविद्यालयका बिभागहरुले यो कोर्समा लगानी गर्न नसकेको हो, पछिल्लो समयमा नीजि क्षत्रबाट खुलेका विश्वविद्यालयको पहल राम्रो मान्न सकिन्छ।तर अब चाँहि पत्रकारिता पढाउने विश्वविद्यालय वा बिभागहरुले पुर्वाधारहरु थप्दै जानु पर्यो र व्यबहारिक रुपमा बिद्यार्थीलाई सञ्चारबिज्ञ वा पत्रकार बन्न राम्रो बाताबरण तयार गर्दिनु पर्यो।कोर्सलाई नै दोष दिन मिल्दैन।

३। नेपालको पत्रकारिता बिषयको पाठ्यक्रम कतिको समावेशी छ? मिडियाका पाठ्यक्रममा महिलाले समान  स्थान पाएन्न भन्ने वकालत गर्न पछि नहटने तपाई जस्ता प्राध्यापकले अब मधेशको कला, सँस्कृति, र सञचार प्रक्रियालाई स्थान दिनु पर्छ है भन्ने आबाज उठाउने बेला आएन्न त?

पाठ्यक्रम समाबेशी बन्दै गएको छ।कोर्समा महिला, दलित, र अरु सिमान्तकृत समुदायका मुद्धाहरुलाई पनि छुट्टै बिषयको रुपमा नभए पनि अध्यायहरुको रुपमा चाँहि समावेश गरिएको छ।स्नातक र स्नातकोत्तर तहमा जेन्डर एन्ड मिडिया भन्ने भन्ने कोर्समा महिलाका एजेन्डा, , पहिलो पटक आफ्नो पहिचान खोजिरहेका कतिपय समुदायहरुको एजेन्डा र त्यसमा मिडियाको भुमिका कस्तो रहने जस्तो किसिमको अध्यायहरु संलग्न चाँहि गरिएको छ।तर छट्टै बिषयको रुपमा सबैको समाबेशी हुने कोर्स चाँहि बन्या छैन।त्यसका लागि निश्चित साधन स्रोत र दक्ष जनशक्ति चाँहिन्छ, जसको अभाव छ नेपालमा।पत्रकारिता बिषय समाबेशी तर्फ उन्मुख छ।देश समाबेशिकरणको मोडबाट गुज्री रहेको अबस्थमा पत्रकारिताका कोर्सहरु पुर्ण रुपमा अपडेट र समाबेशी हुन सकिरहेको छैन, जसका बिबिध कारणहरु छन्।समग्रतामा भन्दा हिजो भन्दा आज नेपालको समग्र मिडिया र पाठ्यक्रम समाबेशी भएको चाँहि देख्दछु।

४। नेपालमा मिडिया अनुसन्धानको अभ्यास कसरी भईरहेछ?

मिडिया अनुसँधानका कुराहरु धेरै जसो फछिल्लो पटक संस्थागत र व्यक्तिगत हिसाबबाट अगाडि बढेको देखिन्छ।नीजि क्षेत्रबाट खुलेका केहि संस्थाहरुले संस्थागत रुपमा मिडियासँग सम्बन्धित बिभिन्न बिद्याहरुमा शोध गराई रहेको देखिन्छ। मिडियाका स्नातक र स्नातकोत्तर तहका बिद्यार्थीहरुले पनि विश्वबिद्यालयको लागि र नीजि संस्थाको ग्रान्ट पाएर मिडियासँग संबन्धित बिभिन्न शोधहरु गरिरहेका छन्।मिडियाको बिभिन्न पक्षहरु जस्तै मिडियाको शक्ति र भुमिका, अखबारमा महिलाका, दलितका  वा मधेशका  एजेन्डाहरु कसरी र कस्ता  आँउछन्, जस्ता क्षेत्रहरमा कन्टेन्ट एनालाईसिस मा सीमित रहयो,  यी मुद्धाहरुमा डिसक्रिपटिभ एनालिटिकल रिसर्च गरे बढि सान्दर्भिक हुन्थ्यो।अर्को तर्फ शक्तिको अभ्यास मिडियाले कसरी गरिरहेको छ भन्ने कुराको सुक्ष्म अध्ययनहरु गरिए राज्यको चौथो अङ्गको मान्यता पाएको मिडियाको भुमिकाबारे स्पस्ट जानकारी आउथ्यो।पछिल्लो पटक सञ्चारको सिद्धान्तहरुमा शोधहरु भएका छन्।तर एप्लाईड शोधहरु त्यति नभएको अवस्था छ।हामी जस्ता प्राज्ञिक क्षेत्रमा लागेका व्यक्तिहरुले एम.फिल., पी.एच.डी. स्तरमा कन्टेन्ट एनालाईसिस भन्दा केहि पृथक खाले अनुसँधान गरिरहेका छौं।समाजमा मिडिया अनुसँधानको उल्लेखनिय भुमिका छ र अबका बिद्यार्थीले पत्रकारिता पढेपछि पत्रकारितामा मात्र आफ्नो भविष्य नदेखि अनुसँधान तिर पनि लाग्नु पर्यो।
वर्तमानमा युवाहरुले मिडियामा पब्लीसिटी, र ग्लामरको लागि जाने गरेका छन्। मिडिया अनुसन्धानतिर युवा पीढि आकर्सित हुनु पर्यो, उनिहरुलाई मोटिभेट गरिदिने काम विध्वविद्यालय र शैक्षिक सँस्थाहरुले गरिदिए युवाहरु अनुसन्धानतिर उत्साहित हुन्छन्।

४। नेपाली मिडियाका क्षेत्रमा हुने अनुसन्धान काठमान्डु केन्द्रित हुनु वा पहाड केन्द्रित हुनु कतिको जायज हो? के मधेश अनुसन्धानको लागि फर्टाईल ठाँउ होईन? पत्रकारिता बिषयका पुस्तकहरुमा पनि मधेशका कला, सँस्कृति, सञचार प्रक्रिया र भाषालाई सुन्य स्थान दिईएको हुन्छ, तपाईं लेखकहरु यति पुर्वाग्रहि किन भएको? 

जायज त होईन।तपाईले भन्या जस्तो अब ठ्याक्कै पुर्वाग्रहि भन्ने त  होईन तर तपाईले भन्या एउटा कुरा के सत्य हो भने पछिल्लो समयमा मिडिया अनुसन्धानहरु एक्याडेमिक लोकेसन मै गरियो।एक्याडेमिक लोकेसन मा बिद्यार्थी र प्राध्यापकहरुले आफ्नो सजिलो हेर्छन्, त्यसैले समस्या त्याँहा आएको हो। अब अनुसन्धान बिकासमा चाँहि सरकार, सम्बन्धित संस्था, सञ्चार मन्त्रालय, तथा अरु व्यवसायिक सँघसंस्थाहरुले संस्थागत रुपमा बिश्वास गर्ने भनेर त्यो किसिमको नीति ल्याउनु पर्यो।त्यस्तो नीति ल्याईयो भने भोली मधेशका एजेन्डा र पहाडका एजेन्डा दुबै समान रुपले अघि बढ्छ।बिभिन्न समाबेशी, जनजाती, धर्म , भाषालाई मिडियासँग रिलेट गरे शोध गरे यो क्षेत्र पनि फडाकिलो बन्दै जान्छ।लेखकहरुले ईन्टेन्सनली पुर्वाग्रही भएका होईन्न।अज्ञानका कारण बिभिन्न समुदायहरुलाई मिडियका पुस्तकमा गरिएको शब्द चयनका कारणले कहि कसैलाई ठोस पुगि राख्या चाँहि हुनसक्छ। अब तपाई जस्ता मिडियाका बिद्यार्थी र हामी सबै प्राध्यापन क्षेत्रमा लागेका व्यक्तिहरुले एकजुट भएर अध्ययन-अनुसँधानमा लागे मधेशका सबालहरुलाई पनि सम्बोधन गर्न सहज हुन्छ।मधेशका युवाहरुको क्षमता अभिबृद्धी गर्ने तर्फ काम हुनु पर्यो र अनुसँधानमा लाग्न प्रेरित गरिनु पर्यो।साथै मधेशका मिडियाहरुले पनि मधेशका सवालहरुलाई उठाउनु पर्यो।

५।जनशक्ति, प्रविधि र भौतिक साधनका हिसाबले नेपालको पत्रकारिता अध्ययन-अध्यापन कस्तो अवस्थामा छ?

सैद्धान्तिक कुरामै बढि केन्द्रित छ।पुर्वाधार र प्रबिधिको क्षेत्रमा लगानी गर्न सकिरहेको छैन।बिद्यार्थी तान्न सक्ने कोर्स चाँहि बन्यो तर शैक्षिक संस्थाहरुले भौतिक पुर्वाधार जुटाउनका लागि त्यस अनुरुप लगानी गर्न सकिरहेको छैन।मिडिया उद्योगहरसँग एक कसिसिमको कोल्याबोरेसन पनि गर्न सकि रहेको छैन।बिद्यार्थीलाई व्यबहारिक रुपमा काम गराउनका लागि मिडियाका आउटलेटहरुसँग एम.ओ.यु. गर्ने तर्फ ध्यान अझै गएको छैन।यदि सँचै मिडियको कोर्सलाई उत्पादनमुलक बनाउने र जनशक्तिलाई खपत गराउन चाहने हो भने प्रशस्तै लगानी गर्नु पर्छ।

५। पत्रकार बन्नका लागि पत्रकारिता बिषयको डिग्री हाशिल गरेको हुनुपर्ने वकालत तपाईहरु किन गरि रहनु भएको छ?

व्यवसाय भन्ने हो भने डिग्री हाशिल गरेको हुनुपर्यो, तर होईन रुचि र साहित्यमा सीमित राख्ने हो भने मेरो भन्नु केहि छैन्।पत्रकारितालाई व्यवसायिक बनाउनका लागि पत्रकारिता शिक्षाको अध्ययन चाहिन्छ।कोर्स पढे पत्रकारिताको नीति, ज्ञान,शिप,  प्रबिधि, लेखन शैली  र एउटा त्यो किसिमको कानुनी कुरा थाहा पाईसके पछि, त्यो पत्रकारले समाजप्रतीको उत्तरदायित्व बिर्सिदैन र अहिलेको जस्तो धेरै मान्छेले कम विश्वास गर्ने पेसाको रुपमा पत्रकारिता रहिरहदैन, यदि पढेलेखेका र तालिम प्राप्त पत्रकारहरुलाई मात्र यो क्षेत्रमा प्रवेश गराउने हो भने। सिपालु पत्रकार बन्नका लागि विश्वविद्यालय स्तरको अध्ययन आवश्यक छ।तालिमले मात्र पुदैन। तालिम त क्षमता अभिबृद्धिका लागि बिभिन्न संस्थाहरुले बेलाबखतमा ल्याई राख्छन। पत्रकार बन्नका लागि कम्तीमा पत्रकारिता बिषयमा स्नातक तह सम्मको अध्ययन चाहियो।स्नातोकोत्तर नै चाँहि चाहिदैन, सन्तकोत्तर डिग्री पढे फछि अनुसन्धान, नीति निर्माण तर्फ जाने हो, तर ज्ञान, शिप हाँसिल गर्नका लागि प्रवेशिका पछिको पाँच बर्षे पत्रकारिता बिषयको अध्ययन पत्रकारले गरेको हुनु पर्यो।हिजोका दिनमा हामी कहाँ पढाई थिएन्न, प्रबिधि थिएन्न। आजको दिनमा यतिका विश्वविद्यालयहरुका उत्पादनलाई मिडियामा खपत नगराउने हो भने त विश्वविद्यालयहरु  कहाँ जाने भन्नुस त!

७। वर्तमानमा नेपाली पत्रकारको व्यवसायिक क्षमतालाई कसरी हेर्नुहुन्छ?

क्षमता बढदै गएको छ। म बिगत एक दशकदेखि पत्रकारिताको प्राध्यापनमा र अनुसँधानमा पनि सँलग्न छु। पछिल्लो पाँच बर्षको मुल्याङ्कन गर्ने हो भने युवा पिढीको प्रबेश; खाश गरि सम्बन्धित बिषयको अध्ययन गरेका पत्रकारहरुको प्रवेशका कारणले नेपाली मिडियामा प्रशस्त स्टामिना, शक्ति, र सृजनशिल्ता बढदै गएको छ।र, यसलाई उपलब्धीमुलक मान्नु पर्छ। फेरी अब मिडियालई पुर्ण रुपमा समाजप्रति उत्तरदायित्व बनाउनका लागि मुख्य भुमिका लगानीकर्ता र सरकारले खेल्नु पर्ने हो.

८। मोफशलमा गरिने पत्रकारिता र केन्द्रमा गरिने पत्रकारिताबीच कस्तो भिन्नता पाँउनुहुन्छ? मोफशलको पत्रकारितालाई सदैब कमशल स्तरको भयो भन्ने आंकलन किन गरिन्छ?

धेरै भिन्नता छ।क्षमता, प्रदर्शन,बजार, बिज्ञापन, समाचार सामग्रीको उत्पादन र परफरमेन्सको हिसाबबाट धेरै भिन्नता छ।मोफसलको बजार सानो हुन्छ, स्थानिय स्तरको हुन्छ।मोफसलमा बिज्ञापन कम हुन्छन।कलकारखानाको बिकास नभएको र बिज्ञापन दाताको कमि हिसाबबाट हेर्ने हो भने मोफसलका मिडियाको सस्टेनिबिलिटी माथी प्रश्न उठन सक्छ।स्थानिय स्तरका मुद्धा, जीबिकोपार्जन र बिकासका एजेन्डालाई मिडियाले बढि उठान गरेको मैले देख्दैछु।काठमाडौं भन्दा बाहिरका लाई हामीले जबर्जस्त तरिकाले मोफसल भनिदिएको हो।अब जनकपुरका लाहि काठमाडौं पनि मोफसल नै हो।मोफसललाई कम आंकलन गर्न मिल्दैन, कभरेज र बजारको कारण तिनीहरु अलि छाँयामा परेका हुन।

९। तपाईंले पत्रकारितासम्बन्धी कैयन पुस्तक प्रकाशित गरि सक्नु भएको छ। नेपालबाट प्रकाशित हुने पत्रकारिताका पुस्तक र बिदेशबाट प्रकाशित हुने पुस्तकबीच कस्तो भिन्नता पाँउनु हुन्छ? नेपाली पुस्तक गुणस्तरिय हुन्न भन्ने आरोप कतिको सत्य हो?

नेपाली लेखकले लेखेका किताबमा नेपालीपन र स्थानिय ज्ञान झल्किन्छ।बिदेशी लेखकहरुको किताबमा अलिकति गुणस्तर हुनुको कारण चाँहि त्याँहा अलिकति शोधमा बढि जोड दिईएको हुन्छ।हाम्रा लेखकहरु नेपाली परिवेशमा लेख्ने, परम्परागत मान्यता भन्दा बाहिर आउन नसक्ने र अन्तर्रास्ट्रियकरण गर्न नसक्ने अबस्थामा छन्।नेपालबाट प्रकाशित हुने पुस्तकको बजार चाँहि नेपाल भरी मात्रै हो भन्ने मानसिक्ताबाट लेखकहरु ग्रसित छन्।पछिल्लो समयमा प्रकाशित भएका पुस्तकहरुले बिद्यार्थीहरुलाई ज्ञान आर्जन र शिप बिकास गर्नका लागि सहज बनाई दिएको छ र बजारमा पुस्तकको स्वस्थ प्रतिस्पर्धा बढेकोले नेपाली पुस्तक गुणस्तरिय हुन्छन भने प्रमाणित गर्दछ।अनुसन्धानमै आधारित भएर हामी कहाँ किताब लेखन भई रहेको छैन, एउटा लेखकले नै व्यक्तिगत तवरबाट कति लगानी गर्ने? अनुसँधान चाँहि संस्थागत हुन सकेको छैन, प्रकाशकहरुले पनि साधन स्रोत जुटाउन नसकेको अबस्था छ।

 १०। नेपाली मिडिया आवाज बीहिनको आवाज बन्न नसक्नुको कारण के हो? नेपाली मिडिया राजनीतिक दलको आग्रहबाट ओतप्रोत हुनु कुन हदसम्म ठिक हो त?

नेपालमा चाँहि पत्रकारितालाई अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हक पनि भन्छ, म चाँहि त्यसमा त्यति सहमत छैन।अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता पत्रकारिता मार्फत मात्र गर्ने होईन।वकालत, राजनीति गर्नु पनि अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता नै हो।पत्रतकारितालाई आवाज बिहिनको आवाज भन्न त सक्छौ तर पत्रकारिता नितान्त अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको वकालत गर्ने माध्यमको रुपमा मान्न सकिंदैन। अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताकै कारणले पनि पत्रकारहरु कहिलेकाँहि पत्रकारिताभन्दा बढि काम गररिदिन छन, राजनीति गरिदिन्छन।राजनीतिक दलको मुखपत्रको रुपमा काम गरिदिन्छन्।निश्चित सिद्धान्तलाई अंगालेर जब पत्रकारहरु पत्रकारिता गर्छन, तब उ पत्रकारिता गर्दैन, मिसनमा जान्छ।मिसनमा गई सकेपछि पत्रकारितालाई पर्बर्धनात्मक साधनको रुपमा पत्रकारितालाई प्रयोग गरिन्छ।राजनीतिक प्रबर्धनात्मक किसिमको पत्रकारिता चाँहि गर्न पाउनु हुन्छ, कानुनी रुपले पनि।तर व्यवसायिक हो कि होईन भन्ने प्रश्न चिन्ह चाँहि उठिरहन्छ।पछिल्लो समयमा पत्रकारहरुको व्यवसायिक्तामा प्रश्न चिन्ह उठनुको कारण चाँहि पत्रकारहरुको राजनीतिक आबद्धता हो।बिचारको राजनीतिमा मात्र केन्द्रित नभएर समाजप्रतिको उत्तरदायित्व र व्यवसायिक्तालाई बढाँउदै लैजाने हो भने नेपाली मिडिया आवाज बीहिनको आवाज बन्न बेर लाग्दैन।

११। राष्ट्रिय स्तरका भनिने मिडियाले मधेशका सवाल र सँस्कृतिलाई उचित ठाँउ नदिनुको कारण के होला? के नेपाली मिडिया सम्प्रदाय बिषेश हो त?  

मिडियालाई समप्रदाय बिशेष चाँहि बनाईनु हुँदैन।ती सब चाँहि लगानीकर्ताको रुचिमा भर पर्छ।नेपालको पत्रकारिता अभाव, दबाब र प्रभावमा बाँचि रहेको छ।पत्रकारले समयमा तलब पाँउदैन्न त्यो अभाव भो, दबाब राजनीतिक दल र शक्ति केन्द्रहरुबाट छ, र कुनै निश्चित व्यक्ति, संस्था, नीति, समुदाय र सिद्धान्तबाट प्रभावित छ-नेपाली पत्रकारिता।हामी मान्छेबाट प्रभावित छौ, कसैको छहारी मुनी बाँच्न चाह्न्छौं। छहारीमा बाँच्न थाले पछि त्यसको प्रशंसा गरिदिन्छौं।यी सब कारणले सीमान्तकृत वर्गले आश गरे बमोजीमको समाचार कभरेज नेपाली मिडियामा हुन सकिरहेको छैन।

१२। नेपाली सञ्चार माध्यमले कतिको स्वतन्त्र र निष्पक्ष रिपोर्टिङ गर्छन त? निष्पक्ष रिपोर्टिङ नहुनुको कारण के होला? नेपाली मिडिया सेल्फ सेन्सरसिपबाट ओतप्रोत भएकै हुन त?

नेपाली सेल्फ सेन्सरसिपबाट मुक्त भएको चाँहि छैन।संबाददाताले स्वतन्त्र भई राम्रो मिहिनेत गरि रिपोर्ट बनाएको हुन्छ। तर जब संबाददाताको समाचार समाचारकक्षमा पुग्दा संपादकले त्याँहा चाँहि कैंची लगाउँछ।संपादकले पनि आफ्नो रुचिमा कैंची लगाउदैन, उसकाँहा चाँहि लगानीकर्ताको दबाबको कारण सेन्सरसिप छ।बिज्ञापनको सन्दर्भमा जाने हो भने बिज्ञापनदातासँग संबन्धित समाचार लेखिदैन।नेपालको मिडियाले बिज्ञापनलाई कृपा मान्न थाले। नेपाली सञ्चार माध्यम स्वतन्त्र चाँहि छैन, बजार, बिज्ञापनदाता र शक्ति केन्द्रबाट प्रभावित छन्।

१३। नेपाली मिडियाले नेपाली-नेपालीबीच सहृदयी वातावरन बनाउन कस्तो भुमिका खेल्नु पर्छ?

नेपालका कानुन, मौलिक हक र मानव अधिकारबाट अबगत हुनु जरुरी छ। अन्तरिम संबिधानको धारा १५ को स्पस्ट पालना हुनु पर्यो।धर्म, जाती, समप्रदायबीच खलल पुग्ने खलल समाचार संप्रेशन गर्नु भएन।नेपालको सार्वभौमिक्ता, अखन्डता, एकता र नेपाली-नेपालीबीच सुमधुर समबन्ध बनाउने खाले समाचार संपादकहरुले आफ्नो संपादकिय र समाचारबाट अघि बढाए सहृदयी वातावरण निर्माण गर्न राम्रै भुमिका खेल्न सक्छ।

१४। बर्तमानमा नेपाली मिडियाको एजेन्डा के हुनुपर्छ? मिडियाले एजेन्डा सेट गर्नु कतिको नैतिक हो त ?

मिडियाले संक्रमणकालमा एजेन्डा सेट त गर्छन नै।हाम्रो नेपालको एजेन्डा राजनीतिक हुनु हुँदैन। बिकासका एजेन्डा सेट गरिदियोस, भोकमरीका एजेन्डा सेट गरिदियोस् ।अहिले नेपालमा ३२ लाख नेपालीले बिहान खाए भने बेलुका खान पाँउदैन्न। हामी आर्थिक समृद्धि, बिकासका एजेन्डा, बिभिन्न समुदाय, धर्म, संस्कृति, दमनमा परेका समुहको पहुँच कसरी बढाउने जस्ता एजेन्डा वर्तमानमा हुनुपर्यो।

१५। नेपालको मिडिया कतिको जोखिममा छ?

पत्रकारहरु माथि जसरी अहिले तराईमा हत्या, आक्रमण भईरहेका छन, ती सबै घटना निन्दनीय नै छन्।तर हामीले दुई ओटा पाटोबाट यसलाई हेर्न मिल्छ।पत्रकारहरुले व्यवसायिक संरक्षण पाईराखेका छैन्न।व्यवसायिक सुरक्षाको लागि मिडिया गृह र सरकारले पनि दिर्घलकालिन नीति ल्याउनु पर्यो।पत्रकारको हत्यामा संल्गन व्यक्तिहरुमाथि कारवाहि नहुनुले आक्रमणकारीको हौशला बढेको छ। अर्को तर्फ पत्रकार साथीहरुले पनि मर्यादित, व्यबसायिक र आचार संहिता पालना गर्दै पत्रकारिता गर्नु पर्यो।पत्रकारहरु आक्रमनमा पर्नुमा पत्रकारहरुको पनि राजनैतिक आबद्धता र आग्रह-पुर्वाग्रहका कारण, यस्तो माहोल बन्नुमा उनिहरुको पनि ५०% हिस्सा छ।

१५। द एक्सक्लुसिभ का समग्र पाठकलगायत जनकपुरका पत्रकारलाई के संदेश दिन चाहनुहुन्छ?

जनकपुर नेपालको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक स्थल हो । त्यहाँका बासिन्दाको पहिचान, संस्कृति र विकासका मुद्दामा सहभागिता बढाउने तर्फजनकपूरवासी पत्रकार साथीहरूको कलम निरन्तर चलोस । राज्य संयन्त्रमा स्थानीय नागरिकहरूको पहुँच अभिबृद्धि गर्ने, पुर्वाधार र मानव विकासमा सहभागिता बढाउने र आवाजवीहिनहरूको आवाजलाई शसक्त बनाई स्वामित्वबोध गराउने दिशामा जनकपूरका सञ्चारकर्मीहरू सदैव अग्रसर होउन, तपाइको अखवारमार्फ म नववर्ष२०६९ को अवसरमा सवैलाई यही शुभकामना दिन चाहन्छु ।

(साभार: द एक्सक्लुसिभ वीक्लि १५-०४-२०१२)